The New Yorker басылымы тағы бір қазақ қызының Шыңжаңдағы қайта тәрбиелеу лагеріндегі өмірі туралы егжей-тегжейлі жазды. Бұған дейін басылым лагерде қамалған үш қазақтың өмірі туралы деректі фильм жариялаған, деп хабарлайды Qamshy.kz.

Канадада тұратын Анар Сәбит есімді қыздың Қытайдың Шыңжаң аймағына барған кезде лагерге бір жыл сегіз ай қамалғаны, бастан өткен оқиғасы баяндалған.

Анар 2014 жылдан бері Канадада тұрады. Қытайдың Күйтүн қаласында мектеп оқыған ол 2004 жылы Шанхай қаласында инвестициялық компанияда жұмыс істеген. Ол Шанхайдағы кезінде әке-шешесі Қазақстанға көшкен.

Анар кейінірек достарының шақыруымен Канадаға барып, Ванкуверде есепші болып жұмыс істеген.

2017 жылы әкесі жүрек ауруынан қайтыс болып, Анар Қазақстанға анасының қасына ұшып келген. Марқұм әкесінің артқы жұмыстарына байланысты сол жылы жазда Қытайға барған. Біраз айдай жүріп, сол жылы 15 шілде күні Үрімші әуежайынан анасы екеуі Қазақстанға қайтар кезінде қытай полицейлері жібермей, ұстап алып кетіп, қайта тәрбиелеу лагеріне бір жыл сегіз ай қамалған.

Төменде "The New Yorker" басылымынан үзінді:

Ғимаратта рұқсат етілген жалғыз тіл - қытай тілі болды. Егде жастағы әйелдердің кейбіреулері бірде-бір қытайша сөз білмей, есте сақтау керек бірнеше тіркестерді қоспағанда, үнсіздікке мәжбүр болды. Барлығынан "есеп!" Деп айқайлау талап етілді. Бөлмеге кіргенде, көптеген әйелдер оны ұмытып кететін. Бір тәртіп сақшысы әйелдерді үнемі қорлады. Оны ашуландырған тұтқындар жазаға тартылды, кішкентай бөлмеге қамалып, түні бойы "жолбарыс креслосына" кісенделді. Сақшы үнемі "Егер бойсұнбасаңдар, онда өмір бойы қамауда боласыңдар" деп қорқытты.

Анар әр сәттің бақыланатынын тез білді. Әйелдер әр күні таңертең дәл сағат сегізде оянуы керек еді. Жуыну мен дәретханаға баруды қоспағанда, тәулігіне 24 сағат камерада қамалып отырдық. Қамалғандар бет жууға және тістерін жууға, дәретке баруға үш минут берілді. Жуыну бес минуттан аспауы мүмкін. Кейбір әйелдер уақытқа үлгере алмай сабын күйінде шығатын.

Тамақтану үшін әйелдер есікке қарап, азық-түлік арбасын күту үшін камераларына кезекке тұрулары керек еді. Оларға берілген тамақ ыдыстары арзан пластиктен жасалған, ал Анар қызметкерлердің ыстық тамақ пен суды араластырып жатқанын көріп, тамаққа улы заттар қосты деп күдіктенді. Анардың камерасында үстел болмады, Әйелдерге дәрет өтеу үшін құрылғы берілді. Оларды қолдану өте ауыр еді, өйткені олар бір футтай болатын. Әйелдер олардың үстінде отырып, табақтарын еденге қойды. Егер олар тым баяу тамақтанса, оларға сөгіс жарияланды. Егде жастағы әйелдер мен тістерінде проблемалары бар адамдарға қиын болды, сол себепті қарттар да, аурулар да қорлауға ұшырады.

Тұтқындарға күндіз төсектерінде отыруға тыйым салынды, бірақ түскі астан кейін оларды міндетті түрде ұйықтауға көздерін жұмып жатуға мәжбүр етті. Сағат 22-де ұйықтауға бұйрық берілді, бірақ камералардағы шамдар ешқашан сөндірілмейтін,бірақ көрпемен немесе сүлгімен көзді жауып қоюға тыйым салынған. Егер біреу сөйлесе, бөлмедегілер дауыс зорайтқыштан шығатын құлақ жарған дауыспен жазаланады. Түнде жуынатын бөлмені пайдалану туралы кез-келген өтінішке құлақ аспайтын , ақыр соңында әйелдер сұрауды қойды. Көңілдері жайсыз, ыңғайсыз, олар өздерінің ауырсынуларын жасырды, өйткені қайғы-қасірет жүзінен көрінсе де жазаланды. "Мұнда жылауға болмайды" деді күзетшілер оларға. "Қайта тәрбиелеу" деп аталатын лагерлер оларға камераларға қарамауды, беттерін жасыруды және ұйықтау үшін үнсіз жылауды үйретті.

Сынып темір тормен қоршалған. Әр бұрышқа бақылау камерасы орнатылды. Сабақ кезінде екі полиция қызметкері күзетте тұрды.

Кез-келген тексеру кезінде "Қателіктеріңді түсінесің бе?" деп сұрайтын. Қамауға алынғандар "тәубеге келу" туралы өтініш жазды; күзетшілер мұны жасамаған адам ешқашан кетпейтінін айтты.

Психологиялық ауытқуға ұшырағандар өте көп болды . Қытайша әзер оқитын бір әйел мәтіндер мен кейіпкерлерді жаттауға күш салатын. Бір күні кешке ол айқайлай бастады, киімін шешіп, төсегінің астына тығылды, ешкім тиіспесін деп айқайлады. Сақшылар дәрігермен бірге жүгіріп келіп, оны алып кетті. Лагерь әкімшілері оны ауруға шалдықты деп, камераға қайтарып берді. Осыдан кейін әйел кейде құрысып, ауруханаға жіберілді. Бірақ ол босатылған жоқ.

Анар да өзін әлсіз сезінді. Ол арықтап бара жатты. Ол ештеңені, тіпті бір жұтым суды да ұрттай алмады, тоқтаусыз құсты. Басқа әйелдер сияқты, оның эмоциясында да өзгеріс болды.

Сол жазда, осы өзгерістер кезінде Анар қамалған лагердің директоры ұсталғандарға қоршалған аулаға шығуға рұқсат берді; Онда снайперлер тұратын, ал әйелдер шұғыл жаттығулар сияқты құрылымды әрекеттермен шектелді, бірақ директор оларға ризашылық білдіруі керек деп талап етті.

"Біз жүзімді төсек жапқыштың ішіне жасыратын едік" деп еске алды Анар. "Сонда біз оларды камераға алып келіп, жасырын түрде жейтін едік" дейді ол.

Лагерь шенеуніктері шілде айында Сәбит пен басқа әйелдерді жаңа мекемеге ауыстырамыз деп жариялады. Тұтқындар қайда бара жатқанын білмей, жағдайлары нашарлай ма деп қорықты. Бір күні түнде күзетшілер әйелдерді оятып, заттарын жинауды бұйырды: оларды алып кету үшін автобус күтіп тұрды. Жолда полиция автокөліктері тізіліп, оларды ертіп барды, ал офицерлер жол қиылыстарын басқарды.

"Көптеген адамдар жылап жатты" деп еске алды Анар. Мен қасымдағы қыздан " Неге жылайсың?" деп сұрадым, ол "Мен өзім жүретін көшені көрдім және бұрынғы өмірімді ойладым" деді.

Қараңғыда олар жаппай, оқшауланған кешенге жақындады. Ғимараттардың бірінің пішіні алып "L" әрпі тәрізді және оны қоршауға алған. Автобус ғимараттың бір жанынан өтіп бара жатқанда, әйелдер оның қанша бөлмеден тұрғанын есептеу үшін терезелерді санады. Анар құрылымда адам жоқ екеніне таң қалды. Оның жарықтандырылмаған бөлмелері қааңғы және қуыс болып көрінді. Олар оның алғашқы тұрғындары болды. Ол кез жаз еді, бірақ қалың бетон қабырғаларының іші қабір сияқты суық сезілді.

Жаңа ғимаратта ұсталғандарды ұлтына қарай бөлді. Ерекше жағдайларды қоспағанда, ұйғырларға қатаң шаралар қолданылды; кейбіреулері оларды түрмеге ауыстыратыны айтылып, сотталды. Керісінше, Анардың айналасындағы әйелдер біртіндеп босатылды.

Бір күні Анардың қасындағылардың бірі оған "Ертең, сен кетесің" деді.

Кейінірек, Анардың жақында босатылуы мүмкін екені туралы сыбыс тарады. Кейбір әйелдер Анардың қытайша жазған дәптерін сұрады. Күзетші оған көзін қысып, көп ұзамай оның аты дауыс зорайтқышта айтылатынын және бостандыққа шығатынын айтты. Анардың аты аталғанда, Анар орнынан тұрып, басқа әйелдер оған жақсылық тілегендей есіктің ашылғанын күтіп тұрды. Содан кейін ол бөлмесінен киім киіп шықты. "Мен ақыры жиіркенішті форманы шештім" деп еске алды ол.

Қызметкерлер Анарды лагерьдің партия хатшысына алып келді. Хатшының бөлмесінде орындық, кішкене үстел және кереует бар екен. Хатшы төсекке отырды, ол Анарға дәріс оқыды. Хатшы Анарға патриоттық сезім керек екенін айтты: "Сіздің өмір салтыңыз тым индивидуалды болды - өзіңіз үшін күресіңіз!" деді партия хатшысы. Анар іштей ашуланды. Ол Қытай үшін өлу жеткілікті ете алады ма деп ойлады. Бірақ Анар бас изеп "Иә, иә. Сіздікі жөн" деді.

Хатшы жергілікті партия қызметкері мен оның көмекшісі Анарды ағасының үйіне апару үшін күтіп тұрғанын айтты. Лагерьден олардың көлігіне қарай бара жатып, Анар басқа әйелдер айтқан бір нәрсе туралы ойлады "Артқа қарамаңыз. Бұл жаман белгі" деген еді олар. Анар олардың кеңестеріне құлақ асуды ұйғарды...

Сәбиттің лагерден босатылып, Қытайдан кету уақыты ойға келді, бірақ ол мүмкін емес сияқты көрінді. Кейінірек ол туыстарының шақыруымен Қазақстанға кеткен адамлар туралы білді.

Анар босатылғаннан кейін бір ай өткен соң паспортын алу үшін полиция бөліміне барды...

Шекарада Анар қазақ даласына көз жіберді: қардың үстінде жел қозғаған шөп. Оның арғы жағында таза ауа мен орқаш-орқаш тау табиғаты. Слдан кейін Анардың көзі әр жолаушыны сұхбаттасуға шақырылатын Қытайдың шекара бекетіне түсті... Терезесіз бөлмеде үш шенеунік қырық минут бойы Анардан жауап алды. Олардың біреуі иығына камера ілген. Содан кейін олар Анарға бара бер деді. Ол қазақ жеріне өтіп бара жатып, өзін жеңілдеп қалғандай болды. Ол қазақ шекарашыларды өзінің отбасы сияқты сезінді. Адамдар қазақ тілінде еркін сөйлеп тұр. Ешқандай алған заты жоқ ол кеденнен тез өтті. Анарды күтіп алып, анасына жеткізу үшін немере ағасы қарсы алды. Анар оның машинасына қарай келе жатқанда жел соғып, таза ауаны сезді. Тұтқында болған бір жыл сегіз айдан кейін Анар бостандықта шықты.

Анар бірнеше ай бойы ашыққа шығудан қорыққанын, бірақ лагерлер туралы қытайлық үгіт-насихат оның қорқынышын біржола ысырып тастауға себеп болғанын айтты.

"Мен өзіме не болғанын айтуым керек" деп шешті Анар.

2019 жылдың қазан айында, бостандыққа қол жеткізгеннен жарты жылдан кейін, Анар өзінің естеліктерін жазбаша түрде естелікке ала бастады. Анар оның жан жарақатын жеңуге көмектескенін білді. Терапевтке көріну де көмектестім.

Бірақ ол өзін бұрынғыдай сенімді және мақсатты әйел деп сезінуге қиналады. Түнде түс көріп шошып оянады. "Түсімде мен лагерде жүремін, әртүрлі формада" деді ол. Түсінде кейде камерада болады. Бірде ол тауық қорасында қамалады; ол түсінде түрмеге қамалған адамдарды көрді, өзі сол адамдардың арасында жүр.

"Мен бір жылдай күн сайын осындай түс көретінмін. Мен қатты қорқып, жылап оянатынмын. Бұл өте ауыр азап болды, себебі қауіпсіз жерде болсам да, бұрынғы өмір есіме келе береді" дейді ол.

Терапиядан кейін бұл жағдай біраз уақытқа басылды, бірақ жақында қорқыныш басқа формада пайда болды. Анар енді Шыңжаңда жүрген түс көреді.

"Мен кетуге тырысқанда, полиция маған болмайды деп айтады. Мен шекарадамын, мен әуежайдамын, олар мені тоқтатады, мен өзімнен "мен неге келдім?" деп сұрай бастаймын".